Παραγωγικότητα οπωροφόρων δένδρων - Παράγοντες που την επηρεάζουν

Μιλτιάδης Βασιλακάκης Ομ. καθηγητής ΑΠΘ

Η παραγωγικότητα των οπωροφόρων δένδρων εξαρτάται από πολλούς παράγοντες,όπως:

• ποικιλία,
• ηλικία δένδρων,
• πυκνότητα φύτευσης και βεβαίως από
• την καρπόδεση που δεν είναι δεδομένη αλλά πιθανόν να παραλλάσσει από χρονιά σε χρονιά, από περιοχή σε περιοχή, από οπωρώνα σε οπωρώνα ή και από ποικιλία σε ποικιλία.

Η καρπόδεση ή με άλλα λόγια ο αριθμός των σχηματισθέντων καρπών σε σχέση με τον αριθμό ανθέων εκφράζεται ως % ποσοστό, είναι το άλφα και το ωμέγα της παραγωγικότητας των οπωροφόρων δένδρων και γι αυτό επιβάλλεται να διερευνώνται οι παράγοντες που την επηρεάζουν πριν την εγκατάσταση του οπωρώνα. Η επιλογή του κατάλληλου είδους και ποικιλίας για δεδομένη περιοχή είναι μεγάλης σημασίας διαδικασία προκειμένου να αποφευχθούν μελλοντικές αποτυχίες στον οπωρώνα.

Για να υπάρχει καρπόδεση πρέπει πρώτα από όλα να σχηματισθούν ανθοφόροι οφθαλμοί και άνθη.

Κάθε παράγοντας που συμβάλλει:

-στον σχηματισμό περιορισμένου αριθμού ανθοφόρων οφθαλμών (καλλιεργητικές φροντίδες, κλιματολογικές συνθήκες, παρενιαυτοφορία),

-στην καταστροφή των ανθέων (παγετός, μονίλια),

-στην έλλειψη συμβιβαστής γύρης,

-στην μεταφορά της γύρης με τελικό αποτέλεσμα στην αδυναμία γονιμοποίησης του άνθους και σχηματισμό καρπών

επηρεάζει αρνητικά την καρπόδεση, άρα και την παραγωγικότητα των οπωροφόρων δένδρων.

Πριν την εγκατάσταση ενός οπωρώνα, θα πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη τα εξής:

• Η αντοχή των ειδών ή ποικιλιών στις χαμηλές θερμοκρασίες καθώς και η εποχή άνθησης (πρώϊμη, μεσοπρώϊμη, όψιμη)

• Το ασυμβίβαστο των ποικιλιών και η απαίτηση ή μη επικονιαστριών ποικιλιών και παρουσία μελισσών για επιτυχή γονιμοποίηση των ανθέων 

• Οι απαιτήσεις των ποικιλιών σε χαμηλές θερμοκρασίες για την διακοπή του ληθάργου των οφθαλμών των επίσης πρέπει να λαμβάνονται υπόψη.

• Οι καιρικές συνθήκες κατά την άνθηση και η ευπάθεια του είδους ή της ποικιλίας στην μονίλια πρέπει επίσης να λαμβάνεται υπόψη.

Τα περισσότερα οπωροφόρα δένδρα για να σχηματίσουν καρπούς είναι απαραίτητο τα άνθη τους να γονιμοποιηθούν έτσι ώστε να σχηματισθούν σπέρματα (εγγενής αναπαραγωγή).

Η παρθενοκαρπία, δηλαδή ο σχηματισμός καρπών χωρίς γονιμοποίηση των ανθέων, αφορά μικρό αριθμό οπωροφόρων και βεβαίως το εκμεταλλευόμαστε όταν αυτό είναι δυνατό. To σπέρμα (πυρηνόκαρπα) ή τα σπέρματα (γιγαρτόκαρπα, φράουλα, σμέουρα, βατόμουρα, σύκο , ακτινίδιο) είναι απαραίτητα για την αύξηση του καρπού.

Μερικά οπωροφόρα αντιμετωπίζουν προβλήματα στην γονιμοποίηση των ανθέων τουςκαι αυτό οφείλεται τόσο σε γενετικά αίτια (ασυμβίβαστο, ανδροστειρότητα, πρωτανδρία), όσο και σε μη γενετικά αίτια όπως κλιματολογικές συνθήκες, μεταφορά της γύρης και άλλα.

Γενικά οι αυτογόνιμες ποικιλίες αντιμετωπίζουν ελάχιστα προβλήματα καρπόδεσης σε αντίθεση με τις σταυρεπικονιαζόμενες ποικιλίες, και για τον λόγο αυτό προτιμώνται όπου αυτό είναι δυνατό. Η φύτευση κατάλληλων επικονιαστριών ποικιλιών και η μεταφορά κυψελών στον οπωρώνα συμβάλλουν αποτελεσματικά στην υπερπήδηση του ασυμβιβάστου.

Σε ορισμένα οπωροφόρα που παρουσιάζουν το φαινόμενο της πρωτανδρίας (φιστικιά, καρυδιά, ακτινιδιά) η εφαρμογή τεχνητής επικονίασης συμβάλλει σημαντικά στην αύξηση της παραγωγικότητάς των.

Σε ορισμένα οπωροφόρα (αβοκάντο ποικ. Fuerte, μανταρινεοιδές Μινεόλα) η χαραγή ή δακτυλίωση συμβάλλει θεαματικά στην αύξηση της καρπόδεσης ή στην αύξηση του καρπού (άμπελος) και κατ' επέκταση στην αύξηση της παραγωγικότητάς των.

Σε ορισμένα είδη οπωροφόρων (αχλαδιά, μηλιά, συκιά) ή ποικιλίες αυτών που αντιδρούν θετικά στους ρυθμιστές αύξησης ή φυτικές ορμόνες (γιββερελλίνες, αυξίνες, κυτοκινίνες) ή άλλες ουσίες (πολυαμίνες) και σχηματίζουν άσπερμους καρπούς εφαρμόζεται ψεκασμός με διαλύματα που περιέχουν τις ουσίες αυτές κατά την διάρκεια της άνθησης και έτσι επιτυγχάνεται ικανοποιητικό ποσοστό καρπόδεσης, αλλά οι φυτοορμόνες έχουν και παρενέργειες που δεν πρέπει να παραβλέπονται.

Στην εμπορική δενδροκομία ενδιαφέρει το οικονομικό αποτέλεσμα το οποίο εξαρτάται:

α. από την απόδοση/μονάδα επιφάνειας οπωρώνα και

β. από την τιμή πώλησης του προϊόντος

Η απόδοση /μονάδα επιφάνειας ή παραγωγικότητα εξαρτάται από

- το είδος και την ποικιλία,

- τον αριθμό δένδρων/στρέμμα,

- το φορτίο του δένδρου,

- τις καλλιεργητικές φροντίδες,

- τις κλιματικές συνθήκες και

- άλλους παράγοντες.

Το φορτίο του δένδρου εξαρτάται από την καρπόδεση, η οποία δεν είναι σταθερή αλλά ούτε και δεδομένη, καθώς και από άλλους παράγοντες ( ποικιλία, υποκείμενο, ηλικία του δένδρου, αραίωμα καρπών, καλλιεργητικές φροντίδες).

Ως καρπόδεση ορίζεται ο αριθμός των καρπών που σχηματίζεται σε ένα δένδρο σε σχέση με τον αριθμό των ανθέων και εκφράζεται ως εκατοστιαίο ποσοστό( π.χ. 0,05 - 100%) (Πίν. 1)

Πίνακας 1.

Βασική προϋπόθεση σχηματισμού καρπών είναι ο σχηματισμός η διαφοροποίηση ανθοφόρων οφθαλμών. Οι ανθοφόροι οφθαλμοί, απλοί ή μικτοί, απλοί ή σύνθετοι σχηματίζονται στα καρποφόρα όργανα του δένδρου και διαφέρουν από είδος σε είδος (Πίν. 2).

Πίνακας 2.

Ο σχηματισμός των καρποφόρων οργάνων επηρεάζεται από το κλάδεμα, την ζωηρότητα των δένδρων, την λίπανση και ιδιαίτερα την αζωτούχο, την άρδευση και από τις άλλες καλλιεργητικές φροντίδες.
Μόνιμα καρποφόρα όργανα όπως οι ροζέτες και οι αιχμές σπάζουν εύκολα κατά την συγκομιδή των καρπών και για τον λόγο αυτό χρειάζεται προσοχή.

Οι βλαστοφόροι οφθαλμοί προκειμένου να μετατραπούν σε ανθοφόρους εξαρτάται από την θέση τους πάνω στο καρποφόρο όργανο και από το είδος του οπωροφόρου.

Είναι γνωστό ότι τα πυρηνόκαρπα πλαγιοκαρπούν, ενώ τα γιγαρτόκαρπα ακροκαρπούν.

Η διαφοροποίηση των ανθοφόρων οφθαλμών στα περισσότερα οπωροφόρα λαμβάνει χώρα σταδιακά καθώς αναπτύσσεται η νέα βλάστηση και οι οφθαλμοί ολοκληρώνουν την ανάπτυξή τους πριν την έλευση του χειμώνα.

Σε ορισμένα οπωροφόρα, όπως μηλιά, αχλαδιά, αμυγδαλιά, φιστικιά Αιγίνης ο σχηματισμός ανθοφόρων οφθαλμών επηρεάζεται από την καρποφορία του προηγούμενου έτους.

Στη μηλιά και αχλαδιά, συνήθως αιχμές που καρποφόρησαν δεν σχηματίζουν ανθοφόρους οφθαλμούς και δεν καρποφορούν την επόμενη χρονιά, οπότε το δένδρο οδηγείται σε παρενιαυτοφορία, δηλαδή τη μια χρονιά έχει κανονική καρποφορία και την επομένη πολύ μικρότερη.

Η παρενιαυτοφορία μπορεί να έχει τραγικές συνέπειες είτε αυτή παρατηρείται στην κύρια είτε στην επικονιάστρια ποικιλία.

Υπεύθυνα για την αναστολή σχηματισμού ανθοφόρων οφθαλμών είναι τα σπέρματα των καρπών. Η ένταση της παρενιαυτοφορίας είναι χαρακτηριστικό κάθε ποικιλίας, μερικές ποικιλίες παρενιαυτοφορούν έντονα, ενώ άλλες λιγότερο. Στη φιστικιά Αιγίνης σε προεκτάσεις καρποφορούντων βλαστών (η φιστικιά πλαγιοκαρπεί) παρατηρείται οφθαλμόπτωση των ήδη σχηματισθέντων ανθοφόρων οφθαλμών οπότε το δένδρο οδηγείται σε παρενιαυτοφορία.

Σε ορισμένες ποικιλίες αμυγδαλιάς (Truoito) και ιαπωνικής δαμασκηνιάς (Friar) που καρποφορούν κυρίως σε ροζέτες έχουν την τάση να παρενιαυτοφορούν έντονα. Το φαινόμενο αυτό αναστέλλεται με το συστηματικό αραίωμα των καρπών, όπου αυτό συμφέρει να εφαρμόζεται (δαμασκηνιά).

Σε ορισμένα οπωροφόρα πάλι, όπως η βυσσινιά, ο σχηματισμός των ανθοφόρων οφθαλμών επηρεάζεται αρνητικά από την ζωηρότητα βλάστησης ή από την αζωτούχο λίπανση και το κλάδεμα, οπότε ρυθμίζοντας την αζωτούχο λίπανση και το κλάδεμα ουσιαστικά ρυθμίζεται καρποφορία του δένδρου.

Βεβαίως, τροφοπενίες όπως αυτές του βορίου, ψευδαργύρου και σιδήρου επηρεάζουν αρνητικά τον σχηματισμό ανθοφόρων οφθαλμών.

Ασθένειες, όπως οι διάφορες ιώσεις καθώς και μερικές μυκητολογικές, αναστέλλουν το σχηματισμό ανθοφόρων οφθαλμών με δραματικές συνέπειες στην καρποφορία των οπωροφόρων δένδρων.

Η μακροχρόνια εφαρμογή σκευασμάτων γιββερελλίνης (GA3 , Perlan ή Προμαλίνης) για αύξηση της καρπόδεσης στην αχλαδιά , αλλαγή σχήματος ή και αραίωμα καρπών στη μηλιά έχει ως συνέπεια την εισαγωγή του δένδρου σε κατάσταση νεανικότητας και αδυναμία σχηματισμού ανθοφόρων οφθαλμών.

Στην περίπτωση αυτή συνιστάται το κλάδεμα των ριζών και εφαρμογή του επιβραδυντήρα Regalis(Prohexadionre-Ca) με ψεκασμό 2-3 φορές μετά την πλήρη άνθιση. Το Prohexadione-Ca είναι ένας νέος ρυθμιστής αύξησης των φυτών. Η εφαρμογή του επιβραδύνει την αύξηση των βλαστών αναστέλλοντας τον σχηματισμό γιββερελλινών.

Υπάρχουν ενδείξεις ότι το Regalis διεγείρει την ανθεκτικότητα των φυτών σε παθογόνους μύκητες (φουζικλάδιο), βακτήρια (Erwinia amylovora) και έντομα, επάγοντας των μεταβολισμό των φλαβονοειδών, 3- deoxyflavonoids, και ειδικότερα της λουτεοφορόλης (luteoforol) που έχει ιδιότητες παρόμοιες με τις φυτοαλεξίνες. Αυτή η ένωση είναι γνωστό ότι είναι επιβραδυντήρας και της αύξησης των εντόμων και έτσι εξηγείται και η επίδρασή της σε αυτά.

Οι κλιματικές συνθήκες και κυρίως η υψηλή θερμοκρασία κατά την περίοδο διαφοροποίησης των ανθοφόρων οφθαλμών έχει ως αποτέλεσμα το σχηματισμό διπλών υπέρων στα πυρηνόκαρπα, που οδηγούν στο σχηματισμό διδύμων καρπών την επόμενη χρονιά. Αυτό το φαινόμενο παρατηρείται ιδιαίτερα στην κερασιά και αυτός είναι ένας από τους λόγους που η κερασιά δεν συνιστάται σε περιοχές με ζεστό φθινόπωρο.

Λανθασμένο κλάδεμα μπορεί να έχει τραγικές συνέπειες στην καρποφορία Το κλάδεμα που εφαρμόζεται είναι διαφορετικό για κάθε είδος ή και ποικιλία. Ο κλαδευτής πρέπει να γνωρίζει τα καρποφόρα όργανα του συγκεκριμένου είδους και τις ιδιαιτερότητες της κάθε ποικιλίας. Το κλάδεμα ανάλογα με το πότε εφαρμόζεται ονομάζεται Χειμερινό ή θερινό.

1. Χειμερινό κλάδεμα: Εφαρμόζεται σε όλα τα οπωροφόρα δένδρα κάθε χρόνο ή και σε αραιότερα διαστήματα και αποβλέπει στο αραίωμα βλαστών, στην απομάκρυνση πολλών ανθοφόρων οφθαλμών, στην ανανέωση της κόμης και στη δημιουργία νέων καρποφόρων οργάνων. Το χειμερινό κλάδεμα εφαρμόζεται συνήθως κατά την χειμερινή περίοδο μετά την πτώση των φύλλων ή λίγο πριν την άνθηση και προσαρμόζεται, ανάλογα με την κατάσταση του δένδρου, τις επιδιώξεις του παραγωγού και των κλιματικών συνθηκών που επικρατούν (παγετός, κλπ).

2. Θερινό κλάδεμα: εφαρμόζεται σε ορισμένα οπωροφόρα ή σχήματα, π.χ. ακτινιδιά, ροδακινιά (διαμόρφωση μονόκορμο, ατρακτοειδές , Υ, U).. Με το θερινό κλάδεμα επιδιώκεται η διευκόλυνση κυκλοφορίας των μηχανημάτων, καλύτερος φωτισμό της κόμης, πλουσιότερη βλάστηση στις ποδιές και σχηματισμός ανθοφόρων οφθαλμών, καλύτερη ποιότητα καρπών-καλύτερο επίχρωμα, καλύτερος αερισμός της κόμης και μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα των ψεκασμών κυρίως στο εσωτερικό της κόμης του δένδρου.

1. Μηχανικά αίτια

Καταστροφή καρποφόρων οργάνων κατά την συγκομιδή από τους εργάτες; (κερασιά, μηλιά, αχλαδιά) ή από χαλάζι, αέρα κλπ.

2. Φυσιολογικά αίτια

α. Ανεπαρκής διακοπή του ληθάργου των οφθαλμών. Αυτή η οφθαλμόπτωση παρατηρείται στα φυλλοβόλα οπωροφόρα δένδρα και οφείλεται σε ανεπαρκή διακοπή του ληθάργου των ανθοφόρων οφθαλμών εξαιτίας περιορισμένου αριθμού ωρών με θερμοκρασία κάτω των 7οC. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται σε περιοχές με σχετικά ήπιο χειμώνα ( Νότιες περιοχές Ελλάδος) , μερικές χρονιές ακόμη και στη Β. Ελλάδα σε ποικιλίες βερικοκκιάς(Aurora) που έχουν μεγάλες απαιτήσεις χαμηλών θερμοκρασιών για διακοπή του ληθάργου των οφθαλμών.

β. Φιστικιά Αιγίνης. Στη φιστικιά της Αιγίνης παρατηρείται οφθαλμόπτωση σε βλαστούς του έτους που είναι προέκταση καρποφορούντων και ήδη διαφοροποίησαν ανθοφόρους οφθαλμούς. ΄Ετσι το δένδρο οδηγείται σε παρενιαυτοφορία. Το φαινόμενο συσχετίζεται άμεσα με την παρουσία καρπών και την αύξηση των σπερμάτων. Τα πραγματικά αίτια είναι άγνωστα, πιστεύεται όμως ότι είναι ορμονικά.

3. Παθολογικά αίτια.
Ανθοφόροι οφθαλμοί ή και άνθη που προσβάλλονται από διάφορους μύκητες όπως για παράδειγμα από κορύνεο ή μονίλια, από έντομα, όπως ο ανθονόμος και η ψύλλα, από βακτήρια, όπως το Erwinia amylovora, τότε μειώνεται και η καρποφορία των δένδρων. Το μέγεθος της ζημίας μπορεί να μεταβάλλεται ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες ή την ευπάθεια των ποικιλιών. Είναι γνωστό ότι το κορύνεο, για παράδειγμα, μπορεί να προκαλέσει σοβαρή ζημία στη βερικοκκιά όταν ο χειμώνας είναι σχετικά ζεστός, ενώ η μονίλια στην κερασιά και σε άλλα οπωροφόρα, όταν η άνοιξη είναι υγρή. Το βακτηριακό κάψιμο που οφείλεται στο βακτήριο Erwinia amylovora μπορεί να εκμηδενίσει την παραγωγή αχλαδιών στις ευαίσθητες ποικιλίες όταν συντρέχουν οι κατάλληλες κλιματολογικές συνθήκες(Πίν. 3)

Πίνακας 3.

*Ευπάθεια άνθεων στο βακτήριο

4. Καταστροφή ανθοφόρων οφθαλμών ή και ανθέων από παγετό

Συχνά οι οφθαλμοί ή τα άνθη, και σπανιότερα οι καρποί των φυλλοβόλων οπωροφόρων δένδρων, υφίστανται ζημιά από χαμηλές θερμοκρασίες κατά την διάρκεια του χειμώνα ή την άνοιξη όταν παρατηρηθούν θερμοκρασίες κάτω του μηδενός. Βεβαίως η ευαισθησία των ανθοφόρων οφθαλμών είναι πολύ μικρότερη από αυτή των ανθέων και καρπών και εξαρτάται από το είδος και την ποικιλία, από το φυσιολογικό στάδιο των οφθαλμών και φυσικά από τον παγετό, επίπεδο θερμοκρασίας και διάρκεια . Αποτελέσματα πειραμάτων αντοχής ή ευπάθειας ανθοφόρων οφθαλμών σε διάφορα στάδια ανάπτυξης και ανθέων ορισμένων οπωροφόρων δένδρων σε χαμηλές θερμοκρασίες δίνονται στον πίνακα 4.

Πίνακας 4.

 * Τα στοιχεία του πίνακα 4 αφορούν μια μόνο ποικιλία από κάθε είδος

Να σημειωθεί ότι το καρπίδιο είναι περισσότερο ευάλωτο στον παγετό διότι παγώνει στους -2οC.

1. Επιλογή κατάλληλων ειδών ή και ποικιλιών

Πριν την εγκατάσταση του οπωρώνα πρέπει να επιλέγονται τα κατάλληλα είδη ή και ποικιλίες για κάθε περιοχή ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες, αρκεί βέβαια να υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία τόσο για το φυτικό υλικό (απαιτήσεις και αντοχή σε χαμηλές θερμοκρασίες, αντοχή σε ασθένειες, εποχή άνθησης) όσο και για τις κλιματικές συνθήκες της συγκεκριμένης περιοχής. Για παράδειγμα, ποικιλίες ροδακινιάς με μικρές απαιτήσεις σε χαμηλές θερμοκρασίες θεωρούνται κατάλληλες για την Ν. Ελλάδα, προκειμένου να παραχθούν πρώϊμα ροδάκινα, ενώ για την Β. Ελλάδα κατάλληλες θεωρούνται εκείνες οι ποικιλίες που αντέχουν στις χαμηλές θερμοκρασίες και οι οψιμανθείς, διότι έτσι μειώνονται οι πιθανότητες ζημίας από παγετούς του χειμώνα και της άνοιξης. Η επέκταση της αμυγδαλιάς στην Β. Ελλάδα κατέστη δυνατή διότι απλούστατα καλλιεργήθηκαν οι οψιμανθείς ποικιλίες Truoito, Texas, Ρέτσου, Ferragnes, Ferraduel και άλλες.

2. Καθυστέρηση άνθισης.

Καθυστέρηση της άνθησης συνήθως μειώνει τις πιθανότητες ζημίας των οπωροφόρων δένδρων από όψιμο παγετό της άνοιξης. ΄Ετσι κατεβλήθησαν προσπάθειες εξεύρεσης τρόπων ή μεθόδων καθυστέρησης της άνθησης των οπωροφόρων δένδρων (ροδακινιά ή και άλλων ειδών).
Συνήθεις τρόποι είναι: α. εφαρμογή νερού δια ψεκασμού κατά την διάρκεια των θερμών ωρών της ημέρας στα δένδρα, όταν οι οφθαλμοί είναι ακόμη κλειστοί, προκειμένου να ψυχθούν δια της εξάτμισης και να καθυστερήσει η ανάπτυξή τους, β. εφαρμογή χημικών ουσιών , όπως το ethrel (σχηματίζεται αιθυλένιο όταν εφαρμοστεί σε φυτά), που όταν ψεκαστεί στο δένδρο το φθινόπωρο ή και την άνοιξη σε συγκέντρωση περί τα 100 ppm καθυστερεί η άνθιση κατά 4-5 ημέρες.

3. Εφαρμογή αντιπαγετικής προστασίας.

Αυτό μπορεί να γίνει είτε με ψεκασμό νερού για όσο διαρκεί ο παγετός, είτε με άλλα μέσα όπως , σύστημα ομίχλης, θέρμανση του οπωρώνα, ανεμομίκτες, κλπ. Βέβαια όλα τα μέτρα αντιπαγετικής προστασίας είναι αποτελεσματικά σε περιορισμένα όρια χαμηλών θερμοκρασιών ( μέχρι –5 οC).

Τα περισσότερα είδη φέρουν άνθη ερμαφρόδιτα ή τέλεια, ενώ άλλα είδη (δίοικα, μόνοικα δικλινή) φέρουν άνθη ατελή και αυτό είναι χαρακτηριστικό των ειδών.

Σε ορισμένες ποικιλίες ειδών όμως που κανονικά φέρουν άνθη ερμαφρόδιτα παρατηρείται ατέλεια ανθέων εξαιτίας γενετικών παραγόντων όπως η ανδροστειρότητα που παρατηρείται σε τριπλοειδείς ποικιλίες μηλιάς (Jonagold, Mutsu) και μερικές ποικιλίες ροδακινιάς (J.H.Hale, Flaminia). Η ακτινιδιά ενώ φέρει άνθη μορφολογικά ερμαφρόδιτα στην πράξη αυτά συμπεριφέρονται ως αρσενικά ή θηλυκά, άρα ατελή.

Ατέλεια ανθέων σε είδη που κανονικά φέρουν ερμαφρόδιτα άνθη μπορεί να οφείλεται σε μη γενετικά αίτια, όπως για παράδειγμα η εμφάνιση αρσενικών ανθέων στην ελιά οφείλεται σε θρεπτικά αίτια και κυρίως σε ελλιπή αζωτούχο λίπανση ή και άρδευση. Επίσης, μπορεί να οφείλεται και σε καταστροφή του υπέρου από ασθενή παγετό εξαιτίας ευαισθησίας του οργάνου αυτού στις χαμηλές θερμοκρασίες. Η ατέλεια των ανθέων εύκολα οδηγεί σε ανεπαρκή καρπόδεση και αντιμετωπίζεται ανάλογα με την περίπτωση. Στην περίπτωση της γενετικής ατέλειας των ανθέων προβλέπεται η χρήση κατάλληλων επικονιαστών ποικιλιών (ροδακινιά, μηλιά, φουντουκιά, καρυδιά) ή κατάλληλων αρσενικών κλώνων (ακτινιδιά, φιστικιά Αιγίνης). Στην περίπτωση που οφείλεται σε θρεπτικά αίτια τότε αντιμετωπίζεται με τις κατάλληλες καλλιεργητικές φροντίδες. Τέλος στην περίπτωση που οφείλεται σε παγετό αντιμετωπίζεται με τα μέτρα που ήδη έχουν αναφερθεί .

Η άνθηση είναι διαδικασία που διαρκεί λίγες ημέρες ή περισσότερες ανάλογα με το είδος, την ποικιλία και τις επικρατούσες θερμοκρασίες. Συνήθως χαμηλές θερμοκρασίες επιμηκύνουν την άνθιση ή ανθική περίοδο, ενώ υψηλές θερμοκρασίες την συντομεύουν.

Η άνθιση είναι πρώιμη ή όψιμη, ανάλογα με την χρονιά, αλλά οι ποικιλίες στην ίδια περιοχή ανθίζουν πάντοτε με την ίδια σειρά. Είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε τον χρόνο άνθισης κάθε ποικιλίας (πρώιμη ή όψιμη), ιδιαίτερα όταν πρόκειται για σταυρογόνιμες ποικιλίες ή όταν πρόκειται αυτές να φυτευτούν σε παγετόπληκτες περιοχές.

Τα άνθη είναι υποδεκτικά για λίγες ημέρες και αν δεν γονιμοποιηθούν τότε πέφτουν. Το άνθος είναι όργανο βραχείας διάρκειας ζωής. Τα γονιμοποιημένα άνθη σχηματίζουν σπέρματα και η ωοθήκη, ή και παρακείμενοι ιστοί, αυξάνουν και έτσι σχηματίζονται οι καρποί. Ο απαραίτητος αριθμός σπερμάτων για την ανάπτυξη των καρπών εξαρτάται από το είδος αλλά και την ποικιλία . Για παράδειγμα τα πυρηνόκαρπα σχηματίζουν ένα σπέρμα ή το πολύ δυο, τα γιγαρτόκαρπα 1-10, ενώ η ακτινιδιά (ποικιλία Hayward) χρειάζεται περισσότερα από 600 σπέρματα για να αποκτήσει ο καρπός ικανοποιητικό μέγεθος.

Στους πολύσπερμους καρπούς εκείνοι που έχουν τον μικρότερο αριθμό σπερμάτων συνήθως είναι και οι λιγότερο ανταγωνιστικοί, οπότε και πέφτουν κατά την διάρκεια των κυμάτων φυσιολογικής καρπόπτωσης που παρατηρούνται.

Μερικές ποικιλίες ορισμένων οπωροφόρων δένδρων έχουν τη δυνατότητα να σχηματίσουν καρπούς χωρίς να γονιμοποιηθούν (παρθενοκαρπικά) και το φαινόμενο αυτό βεβαίως το εκμεταλλευόμαστε στην πράξη.

Έτσι ονομάζονται οι ποικιλίες που διαθέτουν άνθη ερμαφρόδιτα και οι γαμέτες- άρσενικοί και θηλυκοί - είναι γόνιμοι, οπότε και με αυτεπικονίαση σχηματίζουν καρπούς. Τέτοιες είναι οι περισσότερες ποικιλίες Ροδακινιάς, Νεκταρινιάς, Βερικοκιάς, Βυσσινιάς, Ευρωπαϊκής Δαμασκηνιάς και μερικές ποικιλίες Αμυγδαλιάς και Κερασιάς.

Η σταυρεπικονίαση ή γονιμοποίηση των ανθέων των από γύρη άλλης ποικιλίας είναι επιθυμητή.

Είναι η αδυναμία σχηματισμού καρπών μετά από γονιμοποίηση του άνθους με γύρη της ιδίας ποικιλίας. Το ασυμβίβαστο είναι μηχανισμός δημιουργίας ποικιλομορφίας και ευρωστίας αλλά και πρόβλημα καρπόδεσης στα οπωροφόρα δένδρα και όχι μόνο. Παρατηρείται κυρίως στα είδη Μηλιά, Αχλαδιά, Κερασιά, Αμυδγαλιά, Ιαπωνική και Ευρωπαϊκή Δαμασκηνιά (μερικές ποικιλίες), την Φουντουκιά και άλλα. Αντιμετωπίζεται με φύτευση δένδρων κατάλληλων επικονιαστριών ποικιλιών, δηλαδή 2 -3 ποικιλίες στον ίδιο οπωρώνα.

Είναι η αδυναμία σχηματισμού καρπών μετά από γονιμοποίηση του άνθους από γύρη άλλης ποικιλίας. Παρατηρείται σε μερικές ποικιλίες Κερασιάς, Ιαπωνικής Δαμασκηνιάς, Φουντουκιάς και Αχλαδιάς. Αντιμετωπίζεται με φύτευση καταλλήλων ποικιλιών, 3 ποικιλίες στον οπωρώνα.

Στους πίνακες 5-10 δίνονται οι επικονιαστές των κυριότερων καλλιεργούμενων ποικιλιών ορισμένων οπωροφόρων δένδρων.

Πίνακας 5.

Πίνακας 6. 

Πίνακας 7. 

Πίνακας 8.

Πίνακας 9.1 

Πίνακας 9.2  

 * Ως Επικονιάστριες ποικιλίες συνιστώνται εκείνες που συνανθούν (ανήκουν στην ίδια κάθετη ή σε διπλανή στήλη) και ανήκουν σε διαφορετική ομάδα αλληλομόρφων (οριζόντιες γραμμές)

Πίνακας 10. 

Η πυκνότητα και διάταξη των δένδρων των επικονιαστριών ποικιλιών που θα εφαρμοστεί στον οπωρώνα εξαρτάται από το αν υπάρχει απλά ασυμβίβαστο ή σταυροασυμβίβαστο, από το αν η κύρια ποικιλία είναι τριπλοειδής, από τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή κατά την άνθιση, από τον αριθμό διαθέσιμων μελισσών, από τον αριθμό σπερμάτων που απαιτούνται για την αύξηση του καρπού (ακτινιδιά, μηλιά, αχλαδιά) και από τυχόν ιδιαιτερότητα(-ες) της κύριας ποικιλίας.

Ο ελάχιστος αριθμός δένδρων επικονιαστριών ποικιλιών που απαιτούνται στον οπωρώνα, όταν παρατηρείται το φαινόμενο του ασυμβιβάστου, ανέρχεται στο 11 % των δένδρων της κύριας ποικιλίας και τα δένδρα των επικονιαστριών ποικιλιών φυτεύονται στις θέσεις κάθε τρίτο δένδρο κάθε τρίτη γραμμή ( σχ. 1α). Αν εφαρμοστεί η φύτευση κατά γραμμές, που είναι και προτιμότερο, τότε φυτεύεται μια γραμμή δένδρων επικονιαστών ανά 4 γραμμές της κύριας ποικιλίας (20% των δένδρων του οπωρώνα)(σχ. 1β).

Σε περιπτώσεις που υπάρχει σοβαρό πρόβλημα καρπόδεσης τότε φυτεύεται μεγαλύτερος αριθμός δένδρων επικονιαστριών, δηλαδή μια γραμμή επικονιαστριών κάθε 2 γραμμές κύριας ποικιλίας ( 33% των δένδρων του οπωρώνα) .

Σχήμα 1.

Διάταξη και πυκνότητα δένδρων επικονιαστριών ποικιλιών στον οπωρώνα

α. Επικονιαστές Διάσπαρτοι:

΄Ολα τα δένδρα της κύριας ποικιλίας έχουν επαφή με δένδρο επικονιάστριας ποικιλίας

β. Δένδρα επικονιαστριών ποικιλιών σε γραμμές

(1.) αναλογία δένδρων επικονιαστριών / δένδρα κύριας ποικιλίας ¼ (μια ή δυο επικονιάστριες ποικιλίες, *,+)

(2.) αναλογία επικονιαστριών /κύρια ποικιλία ½, (μια ή δυο επικονιάστριες ποικιλίες, *,+).

Η επικονιάστρια ποικιλία, πρέπει έχει ορισμένα χαρακτηριστικά για να θεωρείται κατάλληλη, όπως να παράγει γόνιμη γύρη, να είναι συμβιβαστή και να συνανθεί με την κύρια ποικιλία, να είναι εμπορική ποικιλία.

Σε υπάρχοντες οπωρώνες όταν διαπιστωθεί ότι τα δένδρα επικονιαστές δεν επαρκούν τότε λαμβάνονται τα παρακάτω μέτρα:

α. από δένδρα επικονιάστριας ποικιλίας κόβονται δυνατοί βλαστοί με πολλούς ανθοφόρους οφθαλμούς όταν βρίσκονται στην έναρξη ανθοφορίας, τοποθετούνται σε πλαστική σακούλα με νερό και στη συνέχεια κρεμιούνται στα δένδρα προς επικονίαση. Κάτι παρόμοιο εφαρμόζεται στη συκιά, δηλαδή σύκα από άγριες συκιές περνιούνται με σακοράφα σε σχοινί και οι αρμαθιές κρεμιούνται στις καλλιεργούμενες συκιές. η όλη διεργασία ονομάζεται ερινεασμός.

β. μεταφορά μεγαλύτερου αριθμού κυψελών στον οπωρώνα ή χρήση μοναχικών μελισσών από εκτροφεία ή για στην περίπτωση της συκιάς εκτροφή ψηνών και ελευθέρωση στη συνέχεια στην περιοχή.

γ. εφαρμογή τεχνητής επικονίασης, κάτι που εφαρμόζεται στη φιστικιά Αιγίνης και λιγότερο συχνά στην ακτινιδιά.

δ. μετεμβολιασμός δένδρων κύριας ποικιλίας. Για μελλοντική και ριζική αντιμετώπιση του προβλήματος υπάρχοντα δένδρα της κύριας ποικιλίας μετεμβολιάζονται με ποικιλίες επικονιαστές ή φυτεύονται δένδρα επικονιαστριών ποικιλιών ανάμεσα στα μεγάλα.

Στα δίοικα (φιστικιά Aιγίνης, ακτινιδιά) ή στα μόνοικα και δικλινή είδη (φουντουκιά, καρυδιά) συχνά παρατηρείται μη σύγχρονη άνθηση αρσενικών και θηλυκών ανθέων, οπότε γίνεται λόγος για Πρωτανδρία, Πρωτογυνία ή Ομογαμία. ΄Ετσι έχει μεγάλη σημασία όταν προγραμματίζεται εγκατάσταση οπωρώνα με τέτοια είδη να λαμβάνεται μέριμνα για την προμήθεια κατάλληλων ποικιλιών ή αρσενικών φυτών απαραίτητα για την γονιμοποίηση των θηλυκών.

- Ανεμόγαμα είδη

Στα ανεμόγαμα είδη, όπως είναι η φιστικιά Αιγίνης, που η συλλογή γύρης είναι εύκολη εφαρμόζεται συστηματικά η τεχνητή επικονίαση με άριστα αποτελέσματα (συλλογή γύρης, συντήρηση σε κοινό ψυγείο για λίγες ημέρες, ανάμιξη με σκόνη ταλκ σε αναλογία 1/4, εφαρμογή με θειαφιστήρι ή γυρεοδιασκορπιστήρα).

- Εντομόγαμα είδη

Σε εντομόγαμα είδη, όπως είναι η ακτινιδιά μπορεί να εφαρμοστεί τεχνητή επικονίαση αλλά εδώ η συλλογή γύρης επειδή είναι δύσκολη συγκομίζεται από εταιρείες που ειδικεύονται σε παρόμοιες εργασίες από όπου μπορεί κανείς να την προμηθευτεί ή και από ιδιώτες με ειδική συσκευή.. Η γύρη συντηρείται στην κατάψυξη και στη συνέχεια ψεκάζεται στα άνθη υπό μορφή υδατικού εναιωρήματος(1 γραμ / 2 λίτρα νερό και 3% ζάχαρη), είτε σε στερεά μορφή με ειδικούς γυρεοδιασορπιστήρες .

- Φυσική αυτεπικονίαση

Είναι το φαινόμενο που το άνθος αυτεπικονιάζεται με το σχάσιμο του ανθήρα. Σε αυτογόνιμες ποικιλίες( ροδακινιάς, βερικοκκιάς, δαμασκηνιάς, αμυγδαλιάς) υπό ευνοϊκές κλιματικές συνθήκες (χαμηλή σχετική υγρασία) η φυσική αυτεπικονίαση είναι ικανή να εξασφαλίσει ικανοποιητική καρπόδεση, όμως η επίσκεψη των ανθέων από τις μέλισσες ή άλλα έντομα θεωρείται ευεργετική .

- Έντομα

Διάφορα έντομα που επισκέπτονται τα άνθη για την συλλογή γύρης ή και νέκταρος άθελά τους μεταφέρουν γύρη από άνθος σε άνθος και έτσι επικονιάζουν τα άνθη. Τέτοια έντομα είναι κυρίως η μέλισσα η μελιτοφόρος, διάφορα είδη μοναχικών μελισσών (Osmia lignaria, Osmia cornuta ), οι βομβίνοι και άλλα.. Τα είδη των φυτών που επικονιάζονται με την βοήθεια των εντόμων ονομάζονται Εντομόγαμα

- Άνεμος

Η γύρη πολλών φυτών μεταφέρεται με τον άνεμο και αυτά ονομάζονται Ανεμόγαμα (πεύκο, κυπαρίσσι, Φιστικιά Αιγίνης, Φουντουκιά, Καρυδιά, Καστανιά, Ελιά). Τα είδη αυτά παράγουν τεράστιες ποσότητες γύρης και όταν ανθίζουν η γύρη σχηματίζει κίτρινα σύννεφα. Αρκετοί συνάνθρωποί μας είναι αλλεργικοί στην γύρη όπως της ελιάς, της πεύκης, του κυπαρισσιού και άλλων ειδών.

Οι δενδροκαλλιεργητές πρέπει να είναι φίλοι και σύμμαχοι των μελισσοκόμων διότι η μέλισσα επί του παρόντος είναι ο καλύτερος επικονιαστής και χωρίς αυτή θα ήταν αδύνατη η καλλιέργεια πολλών οπωροφόρων δένδρων και όχι μόνο.

Η μέλισσα δεν δείχνει την ίδια προτίμηση στα άνθη όλων των ειδών (π.χ. αχλαδιά) και επικονιάζει το 1/3 των ανθέων που επισκέπτεται.

Οι απώλειες μελισσών μπορούν να περιοριστούν αν εφαρμοστούν οι παρακάτω κανόνες:

1. Να μην εφαρμόζονται εντομοκτόνα κατά την περίοδο της άνθησης,

2. Να απομακρύνονται οι κυψέλες από τον οπωρώνα πριν αρχίσουν οι μετα-ανθητικοί ψεκασμοί,

3. Να ενημερώνονται οι μελισσοκόμοι 24 –48 ώρες πριν την εφαρμογή ψεκασμού με εντομοκτόνα,

4. Όταν είναι δυνατό ο ψεκασμός να εφαρμόζεται νωρίς το πρωί ή αργά το απόγευμα όταν οι μέλισσες δεν πετούν ,

5. Να επιλέγεται, όταν είναι εφικτό, το παρασκεύασμα με την μικρότερη δυνατή δράση εναντίον των μελισσών. Εντομοκτόνα υπό μορφή σκόνης και encapsulated είναι περισσότερο τοξικά από ότι άλλες μορφές του ιδίου παρασκευάσματος. Ψεκασμός με Βρέξιμες σκόνες έχουν μακρύτερη υπολειμματική δράση (και ως εκ τούτου περισσότερο τοξικά) από ότι ψεκασμός με συμπυκνωμένα γαλακτώματα

Να μην εφαρμόζονται σε ανοιχτά άνθη, κατ' ευθείαν πάνω στις μέλισσες ή κοντά σε κυψέλες. Να ψεκάζονται μόνο το πρωί ή αργά ο απόγευμα και μακριά από κυψέλες.

Το επάγγελμα του μελισσοκόμου όσο πάει και περιορίζεται και κατά συνέπεια και οι διαθέσιμες μέλισσες. Για τον λόγο αυτό θα πρέπει η έρευνα να στραφεί και προς άλλες κατευθύνσεις, όπως εξεύρεση αποτελεσματικών τρόπων αναπαραγωγής των μοναχικών μελισσών (Οsmia cornuta, O.lignaria), που είναι περισσότερο αποτελεσματικές στην επικονίαση και σε χαμηλότερες θερμοκρασίες από ότι η γνωστή μας μέλισσα (Apis melifera).

Μερικά χρήσιμα μέτρα για την αύξηση του πληθυσμού των μοναχικών μελισσών (Osmia lignaria, Osmia cornuta) είναι η δημιουργία κατάλληλων συνθηκών αναπαραγωγής, όπως:

• φυσικοί φράκτες,
• κατασκευές κατάλληλες για τον σχηματισμό φωλεών,
• πολλαπλασιασμός σε ειδικά εκτροφεία, όπως αυτά για την αναπαραγωγή των ωφέλιμων εντόμων και άλλα.

Κάθε παράγοντας που περιορίζει την ποσότητα γύρης, όπως η υψηλή σχετική υγρασία (δεν σχάζουν οι ανθήρες) ή η βροχή, που παρασύρει την γύρη και χάνεται, επηρεάζει αρνητικά την καρπόδεση. Υπό συνθήκες υψηλής σχετικής υγρασίας παρατηρούνται προσβολές από την μονίλια ( ορισμένα είδη είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα) και έτσι καταστρέφονται τα άνθη.

Ξηρός και θερμός άνεμος κατά την άνθηση έχει τραγικές συνέπειες στην καρπόδεση διότι στεγνώνει το στίγμα και η γύρη δεν προσκολλάται πάνω σε αυτό.

Η θερμοκρασία επηρεάζει σημαντικά την επικονίαση και γονιμοποίηση των ανθέων άρα και την καρπόδεση. Χαμηλή θερμοκρασία, κάτω των 10οC, παρατείνει την άνθηση και επί πλέον έχει αρνητικές συνέπειες στην επικονίαση των ανθέων διότι δεν πετάνε οι μέλισσες ή πετάνε αλλά σε κοντινές αποστάσεις οπότε και δεν μπορούν να επικονιάσουν τα άνθη. Η μέλισσα πετάει όταν η θερμοκρασία είναι πάνω από 10οC.

Η θερμοκρασία επηρεάζει την διάρκεια υποδεκτικότητας του στίγματος, τη βλαστικότητα της γύρης, την αύξηση του γυρεοσωλήνα καθώς και την γονιμότητα των σπερμοβλαστών.

Άριστη θερμοκρασία θεωρείται εκείνη των 15-20οC.

Η γονιμότητα των σπερμοβλαστών επηρεάζεται, εκτός από τις επικρατούσες συνθήκες θερμοκρασίας, και από την θρεπτική κατάσταση του δένδρου και ιδιαίτερα την αζωτούχο λίπανση.

Σε περιοχές με αντίξοες καιρικές συνθήκες κατά την άνθηση προτιμώνται αυτογόνιμες ποικιλίες, φυτεύονται και ειδικές επικονιάστριες ποικιλίες , ποικιλίες που παράγουν μεγάλες ποσότητες γύρης, τοποθετείται αυξημένος αριθμός κυψελών στο οπωρώνα, εφαρμόζονται ουσίες που αυξάνουν την καρπόδεση (ψεκασμός στην πλήρη άνθηση με υδατικό διάλυμα που περιέχει πολυαμίνη πουτρεσκίνη- στη μηλιά) ή φυτεύονται ποικιλίες που αντιδρούν στις φυτοορμόνες προκειμένου να σχηματίσουν καρπούς παρθενοκαρπικά (Κρυστάλλι, Confernce–ποικ. αχλαδιά).

Σχηματισμός καρπών χωρίς την γονιμοποίηση του άνθους παρατηρείται σε ελάχιστα είδη ή ποικιλίες.

Η παρθενοκαρπία μπορεί να προκληθεί από μόνη της, γενετικό χαρακτηριστικό, και ονομάζεται φυσική παρθενοκαρπία (συκιά, πορτοκαλιά Μέρλιν, ποικιλίες μανταρινιάς, μπανανέα) ή και με ψεκασμό χημικών ουσιών όπως οι φυτοορμόνες (αυξίνες, γιββερελλίνες) – οπότε γίνεται λόγος για τεχνητή παρθενοκαρπία (αχλαδιά, συκιά και μερικά άλλα είδη). Επίσης, παρθενοκαρπία προκαλείται σε ορισμένα είδη, όπως το μανταρινοεδές Μιννεόλα, στο αβοκάντο και στην άμπελο, με εφαρμογή χαραγής ή δακτυλίωσης. Το φαινόμενο της παρθενοκαρπίας οι παραγωγοί το εκμεταλλεύονται στην πράξη εφαρμόζοντας ψεκασμό με γιββερελλίνη GΑ3 (10ppm) ή GA4+GA7(Perlan ή Προμαλίνη) (0,130 % ) στην πλήρη άνθιση της αχλαδιάς όταν οι καιρικές συνθήκες είναι αντίξοες και δεν ευνοούν την επίτευξη ικανοποιητικής καρπόδεσης, αν και πολλοί παραγωγοί εφαρμόζουν ψεκασμό ακόμη και όταν δεν υπάρχει λόγος. Στη γιββερελλίνη αντιδρούν μερικές ποικιλίες αχλαδιάς και αυτές είναι η Τσακώνικη ή Κρυστάλλι, η William, η Conference, Α. Fetel και μερικές άλλες που δεν καλλιεργούνται στην Ελλάδα.

Mία παρενέργεια της υπερβολικής χρήσης γιββερελλινών στην αχλαδιά και στη μηλιά είναι η αδυναμία σχηματισμού ανθοφόρων οφθαλμών διότι το δένδρο περνάει σε κατάσταση νεανικότητας. Η κατάσταση αυτή μπορεί να αναστραφεί με την εφαρμογή κλαδέματος των ριζών και ταυτόχρονη εφαρμογή του επιβραδυντήρα Regalis(Prohexadinione Ca).

Η ικανοποιητική καρπόδεση είναι βασική προϋπόθεση επιτυχίας μιας δενδροκομικής εκμετάλλευσης και για τον λόγο αυτό πρέπει ο δενδροκαλλιεργητής να λαμβάνει υπόψη όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες πριν την εγκατάσταση του οπωρώνα, προκειμένου να αποφύγει μελλοντικά λάθη που κοστίζουν ακριβά. Από την άλλη πλευρά, θα πρέπει τα προβλήματα καρπόδεσης (και όχι μόνο) να ερευνώνται από τα Ερευνητικά Ιδρύματα για να βρίσκονται λύσεις; οι λύσεις δεν έρχονται από το πουθενά, αυτές προκύπτουν από την έρευνα, την παρατήρηση και την συνεργασία των Ερευνητικών Ιδρυμάτων, των Γεωπόνων εφαρμοστών και των Οργανώσεων των παραγωγών.

Βιβλιογραφια

Atherton, J. Manipulation of flowering, Butterworths, p.438
Hoad, G. Hormonal regulation of fruit-bud formation in fruit trees. Acta Horticulturae 149 : 13-23
Monselise, S. Handbook of fruit set and development, CRC Press, p568
Westwood, M. Temperate zone pomology, W.H. Freeman and Company, p.428
Wright, C. Manipulation of fruiting, Butterwoths, p.414
Βασιλακάκη, Μ. 1987. Παράγοντες που επηρεάζουν την καρπόδεση των οπωροφόρων δένδρων. Πρακτικά Ελλ. Ετ. Επιστ. Οπωροκηπευτικών, Τόμος 2:33-58
Βασιλακάκη, Μ. Γεν. και Ειδική Δενδροκομία, Εκδόσεις Δ. Γαρταγάνη, σελ.757
Υφαντίδη, Μ. Μελισσοκομία, Επιστήμη και Εφαρμογή, Θεσσαλονίκη 1991
Prive, J. P., Cline, J. A. and Fava, E. 2006. Influence of prohexadione calcium (Apogee) on shoot growth of non-bearing mature apple trees in two different growing regions. Can. J. Plant Sci. 86: 227-233.

Πηγή:blog.farmacon.gr