Επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στη φετινή συγκομιδή ελιάς στη Λέσβο

Η Επιστημονική Εταιρία Εγκυκλοπαιδιστών Ελαιοκομίας (4Ε) έγινε αποδέκτης παρατηρήσεων από τη Λέσβο, στην οποία η κλιματική αλλαγή επιφύλαξε ελάχιστες έως κατά τόπους μηδενικές βροχοπτώσεις από Μάρτιο 2024 μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου, με συνέπεια το πρώιμο -ήδη από τον Οκτώβρη- μαύρισμα του ήδη συρρικνωμένου και μικρότατου μεγέθους ελαιοκάρπου. Οι μικρές όμως αποδόσεις, που παρατηρήθηκαν στην αρχή, έγιναν ακόμη μικρότερες με την έλευση των βροχών. Έτσι πολλοί παραγωγοί διέκοψαν τη συγκομιδή, μετατοπίζοντάς την χρονικά για Φεβρουάριο – Μάρτιο προσδοκώντας αύξηση της παραγωγής ελαιολάδου. Για την ορθότητα της πρακτικής αυτής όμως γεννώνται επιφυλάξεις.

Σχετικά ερωτήματα προκάλεσαν την έκδοση της ανακοίνωσης της 4Ε που ακολουθεί, την οποία επιμελήθηκε ο ομότιμος καθηγητής και τ. πρύτανης του ΓΠΑ Σταύρος Βέμμος. Η ανακοίνωση αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο γενικό πληροφοριακό και το δεύτερο κωδικοποιημένες οδηγίες προς τους παραγωγούς.

ΜΕΡΟΣ Α. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΩΡΙΜΑΝΣΗ ΤΩΝ ΚΑΡΠΩΝ - ΤΗΝ ΕΛΑΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ

Υπάρχουν διάφοροι επιστημονικοί τρόποι καθορισμού του χρόνου ωρίμανσης. Στην πράξη, η σημαντικότερη ένδειξη ωρίμανσης του καρπού είναι η μεταβολή του χρώματος. Αρχικά οι καρποί είναι πράσινοι, στη συνέχεια γίνονται κιτρινωποί και σταδιακά το φθινόπωρο παίρνουν κοκκινωπό προς μωβ ή ιώδες χρώμα (λόγω συσσώρευσης ανθοκυανών) και τέλος μαύρο (με διάφορες αποχρώσεις ανάλογα με την ποικιλία) που αποτελεί και την ένδειξη της πλήρους ωρίμανσης. H πλήρης ωρίμανση συμβαίνει από τέλη Νοεμβρίου έως τέλη Δεκεμβρίου για τις περισσότερες ποικιλίες ή το αργότερο αρχές Ιανουαρίου. Το στάδιο έναρξης ωρίμανσης των καρπών είναι όμως το πιο κατάλληλο για τη συγκομιδή γιατί τότε οι καρποί έχουν τη μέγιστη % ελαιοπεριεκτικότητα και ελαιόλαδο εξαιρετικής ποιότητας. Στο στάδιο αυτό οι καρποί δεν έχουν τη μέγιστη ολική ελαιοπεριεκτικότηταγιατί το βάρος του καρπού αυξάνεται μέχρι την πλήρη ωρίμανση. Για τους αρδευόμενους ελαιώνες και αυτούς όπου οι βροχοπτώσεις είναι ικανοποιητικές, δείκτης έναρξης ωρίμανσης αποτελεί η εμφάνιση κοκκινωπών κηλίδων στην επιδερμίδα σε μέρος των καρπών ενώ σε ένα μεγαλύτερο ποσοστό καρπών είναι κοκκινωπή ή πορφυρή. Αυτό όμως δεν ισχύει για τους ξερικούς ελαιώνες γιατί η έλλειψη νερού το φθινόπωρο (στρες) μπορεί να είναι αιτία αλλαγής του χρώματος χωρίς να έχει αναπτυχθεί και ωριμάσει κανονικά ο καρπός. Η συλλογή ανώριμων/πράσινων καρπών παράγει αγουρέλαιο με ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά αλλά η απόδοση των καρπών σε ελαιόλαδο είναι πολύ χαμηλότερη.

Η πρώιμη συγκομιδή αυξάνει την παραγωγή του επόμενου χρόνου και μειώνει το πρόβλημα της παρενιαυτοφορίας γιατί αυξάνει το ποσοστό διαφοροποίησης ανθοφόρων οφθαλμών και την ανθοφορία. Πρόσφατα στο διεθνές συνέδριο για την προστασία των ελαιώνων από το δάκο που διοργάνωσε η 4Ε, προτάθηκε από ξένους ερευνητές και σαν μέσω μείωσης των προσβολών και παραγωγή καλής ποιότητας ελαιολάδου. Αντίθετα η όψιμη συλλογή ώριμων ή υπερώριμων καρπών ενέχει σοβαρούς κινδύνους απώλειας καρπών και ελαιολάδου από φυσιολογική ή μη καρπόπτωση, ζημιές από παγετούς, εχθρούς και ασθένειες με αποτέλεσμα την υποβάθμιση της ποιότητας του ελαιολάδου και την ένταση του φαινομένου της παρενιαυτοφορίας.

Είναι γνωστό ότι η πορεία συσσώρευσης του ελαιολάδου στον καρπό διαφέρει στις αρδευόμενες και μη στρεσαρισμένες ελιές (ξερικές αλλά όταν οι βροχοπτώσεις ξεκινούν ενωρίς το φθινόπωρο) απ’ ότι σε αυτές που λόγω έλλειψης νερού (στρες) έχουν διαφορετική πορεία. Στις μη στρεσαρισμένες ελιές η πορεία συσσώρευσης του ελαιολάδου στον καρπό είναι σχεδόν γραμμική και συμβαδίζει με την ανάπτυξη του καρπού και ειδικότερα της σάρκας. Το μεγαλύτερο ποσοστό συσσώρευσης του ελαιολάδου στην περίπτωση αυτή ολοκληρώνεται το φθινόπωρο έως τέλος Δεκεμβρίου. Η μέγιστη ελαιοπεριεκτικότητα στον καρπό και ο ακριβής χρόνος που επιτυγχάνεται εξαρτάται από την ποικιλία αλλά και πολλούς περιβαλλοντικούς και καλλιεργητικούς παράγοντες.

Στην περίπτωση των ξερικών και στρεσαρισμένων από έλλειψη νερού ελαιώνων η πορεία συσσώρευσης του ελαιολάδου στον καρπό δεν είναι ευθεία γιατί διακόπτεται από την έλλειψη νερού με αποτέλεσμα να σταματάει η αύξηση της σάρκας και ο καρπός αφυδατώνεται, συρρικνώνεται και παραμένει μικρός σε μέγεθος. Ο πυρήνας όμως του καρπού έχει ολοκληρώσει την ανάπτυξή του πολύ νωρίτερα το καλοκαίρι. Αποτέλεσμα αυτού είναι η σχέση σάρκας προς πυρήνα να είναι πολύ μικρότερη από τη φυσιολογική με συνέπεια τη μειωμένη % ελαιοπεριεκτικότητα στον καρπό αλλά και την ολική ποσότητα σε αυτόν.

Με βάση τα παραπάνω αυτό που συνέβη την περίοδο του περασμένου χρόνου και ειδικά του φθινοπώρου στους ξερικούς ελαιώνες της Λέσβου (και όχι μόνο) μπορεί να συνοψιστεί ως ακολούθως. Η ασυνήθιστα παρατεταμένη ανομβρία και έλλειψη νερού σταμάτησε την ανάπτυξη του καρπού και ειδικά της σάρκας και επέφερε το πρώιμο μαύρισμα και τη συρρίκνωση στους καρπούς. Στην περίπτωση επομένως των ξερικών ελαιώνων στο νησί και από την ασυνήθιστα παρατεταμένη ξηρασία μέχρι και το Νοέμβριο, οι καρποί δεν αναπτύχθηκαν φυσιολογικά έμειναν μικρότεροι και με σημαντικά μειωμένη ελαιοπεριεκτικότητα. Με την έλευση των πολύ όψιμων βροχών το Νοέμβριο εξαλείφτηκε το υδατικό στρεςμε αποτέλεσμα την ενυδάτωση των καρπών και την μείωση της % ελαιοπεριεκτικότητας λόγω της μεγάλης εισόδου νερού στους καρπούς. Η συνολική όμως ποσότητα ελαιολάδου στον καρπό δεν άλλαξε σημαντικά. Αν η ελαιοπεριεκτικότητα μετριόταν % ξηρού βάρους και όχι νωπού βάρους θα ήταν παρόμοια στους καρπούς, πριν και μετά το στρες.

Η περιεκτικότητα που είχαν οι καρποί πριν τις βροχές, και δεδομένων των ασυνήθιστων καιρικών συνθηκών που επικράτησαν στο νησί, ήταν μεν μικρότερες από αυτές των συνηθισμένων στην περιοχή αλλά αρκετά ικανοποιητικές ανάλογα με τις αντίξοες συνθήκες που προηγήθηκαν και σύμφωνα με όσα αναπτύχθηκαν αναλυτικά πιο πάνω. Οι διαφορετικές αποδόσεις που επίσης παρατηρήθηκαν σε ορισμένες περιοχές οφείλονται στις διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες και καλλιεργητικές πρακτικές που εφαρμόζει ο κάθε παραγωγός. Στις περιβαλλοντικές αναφέρουμε ενδεικτικά τις εδαφολογικές, τον προσανατολισμό των ελαιώνων και πιθανές διαφορές σε μικρές βροχοπτώσεις. Επίσης η ποικιλία και ο τρόπος διαχείρισης του εδάφους μπορεί να επηρέασαν το βαθμό του υδατικού στρες και την ελαιοπεριεκτικότητα.

ΜΕΡΟΣ Β. ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΤΗΣ ΛΕΣΒΟΥ

1. Η ελαιοποίηση στην ελιά σταματά στους κανονικά ανεπτυγμένους καρπούς όταν πάρουν το φυσιολογικά αναπτυσσόμενο μαύρο χρώμα και συνήθως ολοκληρώνεται το αργότερο στα τέλη Δεκεμβρίου. Στην περίπτωση των πολύ στρεσαρισμένων καρπών (όπως αυτών στη Λέσβο) το μαύρισμα έγινε πολύ νωρίτερα το φθινόπωρο και εκτιμάται ότι και η παραγωγή και συσσώρευση ελαιολάδου σταμάτησε νωρίτερα.
2. Η συλλογή των καρπών πρέπει να γίνει άμεσα και θα έπρεπε να είχε ήδη πραγματοποιηθεί.
3. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που θα πρέπει να συντελεστεί το συντομότερο δυνατόν που είναι οι πιο κάτω.

α. Αν η % ελαιοπεριεκτικότητα αυξηθεί το Φεβρουάριο θα οφείλεται κύρια στη μείωση της περιεκτικότητας του νερού στους καρπούς και όχι στην παραπέρα συσσώρευση ελαιολάδου.

β. Η όψιμη συλλογή (Φεβρουάριο-Μάρτιο) συμπίπτει με την διαφοροποίηση των ανθοφόρων οφθαλμών που θα μειώσει την ανθοφορία και την επόμενη παραγωγή. Αντίθετα η πρώιμη συλλογή είναι γνωστό ότι αυξάνει την επόμενη παραγωγή γιατί δημιουργείται νέα βλάστηση ή αυξάνεται η υπάρχουσα καθώς και η διαφοροποίηση ανθοφόρων οφθαλμών με αποτέλεσμα μεγαλύτερη ανθοφορία και παραγωγή την επόμενη χρονιά και μείωση της παρενιαυτοφορίας.

γ. Η πολύ όψιμη συλλογή και ειδικά αν επικρατήσουν σχετικά υψηλές θερμοκρασίες μπορεί να επηρεάσουν αρνητικά την ποιότητα του ελαιολάδου δ. Ενέχει κινδύνους φυσιολογικής καρπόπτωσης με ζημιά για τους παραγωγούς.

ε. Η παραμονή μέχρι αργά των καρπών στο δέντρο, σε συνδυασμό με την καρπόπτωση θα δημιουργήσουν κίνδυνο μολύνσεων από γλοιοσπόριο ή και άλλων ασθενειών στην επόμενη ανθοφορία και καρποφορία.

στ. Το ίδιο ισχύει και για την προσβολή από το δάκο γιατί περισσότεροι μολυσμένοι καρποί στο έδαφος ή στο δέντρο θα διατηρήσουν μεγαλύτερους πληθυσμούς δάκου που θα προσβάλλουν τους καρπούς της επόμενης περιόδου.

Ειδικότερα η επίδραση στην ποιότητα οφείλεται στην ανάπτυξη μυκήτων που παράγουν ένζυμα που υδρολύουν το ελαιόλαδο και αυξάνουν την οξύτητα. Επίσης, επηρεάζουν τη σύνθεση του ελαιολάδου μειώνοντας τα ακόρεστα λιπαρά οξέα και αυξάνοντας τα κορεσμένα. Όσο οι καρποί μένουν πάνω στα δέντρα μειώνονται δραστικά και οι πολυφαινόλες που αποτελούν τα κύρια αντιοξειδωτικά συστατικά του ελαιολάδου.

_____________________________________________________________________

Ποια είναι η Επιστημονική Εταιρεία Εγκυκλοπαιδιστών Ελαιοκομίας (4Ε)

Η Επιστημονική Εταιρεία Εγκυκλοπαιδιστών Ελαιοκομίας (4Ε) ιδρύθηκε το 2018 από τους συγγραφείς της «Εγκυκλοπαίδειας Ελαιοκομίας: Το ελαιόλαδο». Αποτελεί μια διεπιστημονική ομάδα με 70 επιστήμονες από διάφορα πεδία, όπως γεωπονία, χημεία, διατροφολογία, οικονομία, λαογραφία, με κοινό στόχο την προστασία, ανάπτυξη και προώθηση της ελαιοκομίας. Η 4Ε διοργανώνει συνέδρια και ημερίδες, όπως το διεθνές συνέδριο του 2023 για τη δακοπροστασία και την ημερίδα για τον ρόλο της γυναίκας στην ελαιοκομία. Επιδιώκει τη διαμόρφωση μιας εθνικής στρατηγικής για το ελαιόλαδο και τις επιτραπέζιες ελιές, ενώ παραμένει ουδέτερη σε πολιτικά και θρησκευτικά ζητήματα.