Το λαθρεμπόριο των φυτοφαρμάκων, οι πιθανοί τρόποι διακίνησης, το μέγεθος του προβλήματος και οι επιπτώσεις

Πλησιάζει νύχτα και στην απομονωμένη, δασώδη περιοχή κοντά στα ελληνοτουρκικά σύνορα, δύο άντρες, που στέκονται ανάμεσα στα σταθμευμένα οχήματά τους με τα φώτα σβησμένα, φορτώνουν στο ένα από τα ΙΧ λίγες δεκάδες δοχεία, τα οποία καλύπτουν προσεκτικά με το κάλυμμα του χώρου της ρεζέρβας στο πορτ μπαγκάζ, τοποθετώντας από πάνω μια βαλίτσα. Ο ένας από τους δύο έχει ξεκινήσει νωρίτερα από την Αδριανούπολη κι ετοιμάζεται να επιστρέψει εκεί, προτού χαλάσει ο καιρός. Είναι Μάρτιος και οι καιρικές συνθήκες παραμένουν άστατες. Σε λίγο αποχαιρετιούνται με μετρημένες κουβέντες.

Ο ένας άντρας συνεχίζει τη διαδρομή του προς τα ελληνοτουρκικά σύνορα, στο ύψος των Καστανιών. Περνάει τα σύνορα και ξεφορτώνει το κρυμμένο φορτίο του σε χώρο επί ελληνικού εδάφους, όπως έχουν κάνει κι άλλοι οδηγοί πριν από αυτόν. Λίγο αργότερα, τον χώρο προσεγγίζει ένα φορτηγό και γίνεται φόρτωση εκατοντάδων δοχείων. Αργά το βράδυ της επόμενης μέρας, το φορτηγό σταθμεύει σε παρκίδα της εθνικής οδού Θεσσαλονίκης- Αθήνας, όπου έχει κανονιστεί ραντεβού για την παράδοση κάποιων ποσοτήτων. Δύο και πέντε πάρκινγκ πιο κάτω, η διαδικασία επαναλαμβάνεται: το ίδιο φορτηγό σταματάει ξανά κι οι οδηγοί διαφορετικών ΙΧ φορτώνουν μερικά δοχεία ακόμα.

Παρότι ο ακριβής τρόπος με τον οποίο κάθε χρόνο καταλήγουν στην Ελλάδα μεγάλοι όγκοι παράνομων φυτοφαρμάκων, κυρίως από την Τουρκία και τη Βουλγαρία, δεν είναι πλήρως ξεκάθαρος, ωστόσο το παραπάνω σενάριο, το οποίο περιγράφει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ αστυνομικός, που επιθυμεί να διατηρήσει την ανωνυμία του, φαίνεται ότι δεν απέχει από την πραγματικότητα.

Όπως ανέφεραν, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, αστυνομικές πηγές, «η εκτίμηση είναι ότι η διακίνηση γίνεται από τα χερσαία σύνορα, μέσω των οποίων πηγαινοέρχονται Ελληνες και Τούρκοι, με ΙΧ οχήματα, που μεταφέρουν στο πορτ μπαγκάζ μικρές ποσότητες συσκευασμένων φυτοφαρμάκων, 20-30 κομμάτια, τα οποία στη συνέχεια, όταν συγκεντρωθούν αρκετά, είτε μεταφέρονται σε αποθήκες είτε μεταφορτώνονται απευθείας σε φορτηγά», από όπου διανέμονται στον επόμενο κρίκο της αλυσίδας και από εκεί φτάνουν στους αγρότες.

Πιθανώς κάποιες ποσότητες να μπαίνουν στην Ελλάδα και διά της ποτάμιας οδού, μέσω του Έβρου, αλλά τώρα που οι έλεγχοι εκεί έχουν πυκνώσει πολύ, δεν είναι πια πολύ πιθανό, προσθέτουν, επαναλαμβάνοντας ότι αυτά τα σενάρια βασίζονται σε εκτιμήσεις, όχι σε βεβαιότητες. Απαντώντας σε σχετικό ερώτημα, επισημαίνουν ότι οι λαθρέμποροι διακινούν τόσο πλαστά φυτοφάρμακα (σ.σ. προϊόντα δηλαδή, που περιέχουν διαφορετικές δραστικές ουσίες από τα γνήσια και που συχνά η συσκευασία και η ετικέτα τους δεν ξεχωρίζει από την αυθεντική), όσο και σκευάσματα με μη εγκεκριμένες στην ΕΕ δραστικές ουσίες. Η μεγαλύτερη ποσότητα παράνομων φυτοφαρμάκων ανήκει στη δεύτερη κατηγορία κι οι αγρότες τα αγοράζουν λόγω της σημαντικά χαμηλότερης τιμής τους, λένε οι ίδιες πηγές.

Λαθρεμπόριο με ...προτίμηση στην άνοιξη

Το συγκεκριμένο λαθρεμπόριο, προσθέτουν, χαρακτηρίζεται από έντονη εποχικότητα. Η έξαρσή του παρατηρείται κυρίως την άνοιξη και είναι συναρτημένη με τον κύκλο των καλλιεργειών και τη ζήτηση για σκευάσματα, και δευτερευόντως τον Σεπτέμβριο-Οκτώβριο. Το αποτέλεσμα της παράνομης διακίνησης; Πέραν των πιθανών κινδύνων για τη δημόσια υγεία ή το περιβάλλον, σημαντικά είναι τα διαφυγόντα κέρδη για το ελληνικό δημόσιο, το ύψος των οποίων οι συγκεκριμένες πηγές δεν προσδιόρισαν.

Την 1η Ιουνίου, η Οικονομική Αστυνομία κατάσχεσε έναν τόνο και 143 λίτρα φυτοφαρμάκων, σε φορτηγό προερχόμενο από την Ορεστιάδα. Τα φυτοφάρμακα φαίνεται ότι είχαν εισαχθεί παράνομα από τη Βουλγαρία και την Τουρκία, με σκοπό την προώθησή τους στην Ελλάδα, ενώ εκτός από αυτά κατασχέθηκε και το χρηματικό ποσό των 20.000 ευρώ.

Πριν από περίπου δύο μήνες δε, κατόπιν ερευνών της Οικονομικής Αστυνομίας σε δύο αποθήκες στη Βόρεια Ελλάδα, εντοπίστηκαν και κατασχέθηκαν 828,8 λίτρα και 420,1 κιλά παράνομων γεωργικών φαρμάκων, 3.268 λίτρα και 6.275,98 κιλά παράνομων λιπασμάτων και 180 κιλά σκευασμάτων αγνώστου ταυτότητας.

Μέχρι και 20% του τζίρου της φυτοπροστασίας τα παράνομα φυτοφάρμακα

Πόσο διαδεδομένη είναι η χρήση παράνομων φυτοφαρμάκων στις ελληνικές καλλιέργειες; «Με βάση στοιχεία της Europol για την ΕΕ», εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η γενική διευθύντρια του Ελληνικού Συνδέσμου Φυτοπροστασίας (ΕΣΥΦ) Φραντζέσκα Υδραίου, «το ποσοστό των παράνομων φυτοφαρμάκων στην Ευρώπη εκτιμάται περίπου στο 15%, παρόμοιο με αυτό της χώρας μας, ενώ σε ορισμένες καλλιέργειες ενδέχεται να ξεπερνά ακόμα και το 20%. Η παράνομη εισαγωγή γίνεται συνήθως μέσω των ελληνοβουλγαρικών και των ελληνοτουρκικών συνόρων, παρότι τα προϊόντα από τη Βουλγαρία δεν είναι πλέον ελκυστικά (σ.σ. για λαθρεμπορία), αφού από τότε που η χώρα μπήκε στην ΕΕ προσαρμόστηκε πλήρως. Μεταξύ των παράνομα διακινούμενων φυτοφαρμάκων υπάρχουν τόσο εκείνα, που κατά τις αξιολογήσεις ή επαναξιολογήσεις από την ΕΕ κρίθηκε ότι μπορεί να έχουν επιπτώσεις στην υγεία των καταναλωτών και των αγροτών ή στο περιβάλλον, αλλά εξακολουθούν να πωλούνται νόμιμα στην Τουρκία και να καταλήγουν παράνομα στην Ελλάδα σε πολύ χαμηλότερες τιμές, όσο και τα πλαστά (σκευάσματα με ελληνική ή ξένη ετικέτα, που δεν περιέχουν ό,τι αναγράφεται σε αυτές)».

Το 2019, για παράδειγμα, εντοπίστηκαν στην Ελλάδα φυτοφάρμακα με ουγγρική και μολδαβική ετικέτα, που πιθανώς έφτασαν στη χώρα από την Ουκρανία, τα οποία ενώ έφεραν εμπορικό σήμα που κυκλοφορεί και στην Ελλάδα, περιείχαν πολύ περισσότερες ουσίες από τις αναγραφόμενες. Για την ακρίβεια, όταν αναλύθηκαν, προέκυψε ότι η μία από τις τρεις δραστικές ουσίες που περιέχονταν, δεν είχε ποτέ εγκριθεί προς κυκλοφορία στην ΕΕ από τις κοινοτικές αρχές.

«Πολλοί πιστεύουν ότι από τις παράνομες εισαγωγές θίγεται μόνο η βιομηχανία φυτοφαρμάκων. Δεν είναι έτσι. Υπάρχει κίνδυνος για τους ίδιους τους αγρότες, τόσο για την υγεία τους, όσο και για τη σοδειά τους, που μπορεί να καταστραφεί ολόκληρη από ένα παράνομο προϊόν, που δεν πληροί τις προϋποθέσεις. Υπάρχει κίνδυνος για την υγεία των καταναλωτών, που θα καταναλώσουν προϊόντα στα οποία έχουν χρησιμοποιηθεί παράνομα φυτοφάρμακα. Παράλληλα, πλήττεται σημαντικά η ελληνική οικονομία, λόγω της φοροδιαφυγής, ενώ ζημία υφίσταται και μια αλυσίδα επαγγελμάτων και καταστημάτων γύρω από τα γεωργικά εφόδια, τα οποία υφίστανται αθέμιτο ανταγωνισμό» καταλήγει η κα Υδραίου.

Αλμερία, Χαλάστρα, Γαλλία

Το 2007, οι παραγωγοί πιπεριάς στην Αλμερία της Ισπανίας υπέστησαν μεγάλη οικονομική ζημία, όταν στα προϊόντα τους εντοπίστηκαν υπολείμματα της δραστικής ουσίας «isofenphos methyl», η οποία ουδέποτε εγκρίθηκε στην ΕΕ. Ως αποτέλεσμα, οι εξαγωγές τους αποκλείστηκαν για δύο χρόνια από τις αγορές της ενωμένης Ευρώπης. Τον Ιούλιο του 2012, στην περιοχή της Χαλάστρας Θεσσαλονίκης, χρησιμοποιήθηκε σε ρύζι το παράνομο ζιζανιοκτόνο κακής ποιότητας «propanil», τουρκικής προέλευσης, με αποτέλεσμα να προκληθεί ζημιά σε περίπου 7.000 στρέμματα καλλιέργειας. Το 2004, στη Γαλλία, καταστράφηκαν 35 εκτάρια καλλιέργειας πατάτας από τη χρήση πλαστών φυτοφαρμάκων -και η σχετική λίστα δεν εξαντλείται εδώ.

Επικαλούμενη τα τρία αυτά παραδείγματα, η καθηγήτρια Γεωργικών Φαρμάκων του Τμήματος Γεωπονίας του ΑΠΘ Ουρανία Μενκίσογλου-Σπυρούδη, υπεύθυνη του Διεπιστημονικού Κέντρου Αγροδιατροφής, εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ότι η χρήση παράνομων φυτοφαρμάκων μπορεί να έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην υγεία των γεωργών και των καταναλωτών, ενώ οδηγεί σε παρουσία υπολειμμάτων στα συγκομιζόμενα προϊόντα, καθιστώντας μη νόμιμο το προϊόν και οδηγώντας στην επιβολή προστίμου, μετά από έλεγχο με σοβαρή οικονομική επιβάρυνση. Επιπλέον, τα παράνομα φυτοφάρμακα μπορεί να προκαλέσουν σημαντικές βλάβες στις καλλιέργειες είτε μειώνοντας τη σοδειά είτε καταστρέφοντας εντελώς τη συγκομιδή, ενώ άγνωστες είναι οι επιπτώσεις (σ.σ. στη δημόσια υγεία), αφού ενδέχεται να περιέχουν άγνωστες και μη ελεγμένες τοξικές προσμίξεις. Παρόλα αυτά, συχνά η χρήση τους γίνεται «ελαφρά τη καρδία», με γνώμονα το βραχυπρόθεσμο κέρδος από τη χαμηλότερη τιμή τους.

Οι 5 κατηγορίες παράνομων φυτοφαρμάκων

Η κ. Μενκίσογλου επισημαίνει ακόμα ότι τα παράνομα φυτοφάρμακα διακρίνονται σε αυτά που περιέχουν μη εγκεκριμένες δραστικές ουσίες και σε αυτά που είναι πλαστά (μη τήρηση εγκεκριμένης ετικέτας) με σημαντικές και διαφορετικές συνέπειες τόσο οικονομικές όσο και περιβαλλοντικές.

Τα πλαστά είναι -όπως προαναφέρθηκε- όσα περιέχουν διαφορετικές δραστικές ουσίες από τα γνήσια, φτηνούς διαλύτες και διάφορες προσμίξεις. Τα προϊόντα αυτά, εξηγεί η κ. Μενκίσογλου, μπορεί να είναι είτε εξελιγμένα αντίγραφα των αυθεντικών με ετικέτα σχεδόν όμοια με την αυθεντική, τα οποία όμως περιέχουν διαφορετικής ποιότητας συστατικά είτε χαμηλής ποιότητας, επειδή μπορεί να έχουν μικρότερη περιεκτικότητα ή και να μην περιέχουν καθόλου δραστική ουσία.

Στα παράνομα προϊόντα με μη εγκεκριμένες δραστικές ουσίες περιλαμβάνονται όσα περιέχουν απαγορευμένη δραστική ουσία, αλλά συνεχίζουν να κυκλοφορούν, αν και έχει λήξει η περίοδος εξάντλησης των αποθεμάτων, τα σκευάσματα που έχουν ανακληθεί (εκτός περιόδου εξάντλησης αποθεμάτων) για διάφορες αιτίες, καθώς και τα προϊόντα με διαφορετικά χαρακτηριστικά/ στοιχεία (δηλ. σύσταση, είδος προϊόντος κτλ) από ό,τι αναγράφεται στην ετικέτα. Παράνομα θεωρούνται τέλος και τα προϊόντα που εισάγονται και διακινούνται παράνομα. Πρόκειται για προϊόντα που εισάγονται είτε από κράτη- μέλη της ΕΕ χωρίς να ακολουθούνται οι διαδικασίες του παράλληλου εμπορίου είτε από Τρίτες χώρες. Τα περισσότερα παράνομα προϊόντα φυτοπροστασίας εισέρχονται στην Ελλάδα από κυκλώματα, τα οποία εκμεταλλεύονται τα κενά της νομοθεσίας, με τον κύριο όγκο των προϊόντων να προέρχεται από την Κίνα, έχοντας αποκτήσει «ευρωπαϊκή ταυτότητα», ώστε να διευκολύνεται η ελεύθερη διακίνησή τους εντός ΕΕ, χωρίς να υπόκεινται σε ελέγχους, ενώ παράνομες εισαγωγές γίνονται, όπως προαναφέρθηκε, και από την Τουρκία και τη Βουλγαρία.

Ο κρίκος, το σχοινί, ο φόβος

Ποιος είναι όμως ο τελευταίος κρίκος στην αλυσίδα της διακίνησης παράνομων φυτοφαρμάκων; Πώς καταλήγουν αυτά τα προϊόντα που μεταφορτώνονται στο πάρκινγκ της Εθνικής Οδού, στα χέρια των παραγωγών; «Ούτε εμείς γνωρίζουμε ποιος είναι αυτός ο τελευταίος κρίκος, γιατί δεν υπάρχει κάποιος να μας δώσει την εικόνα. Υπάρχει μεταξύ των αγροτών ο φόβος, οπότε ακόμα και αν γνωρίζουν, δεν είναι διατεθειμένοι να μιλήσουν (για το λαθρεμπόριο), γιατί φοβούνται για τον εαυτό τους και την οικογένειά τους. Καλόπιστα μιλώντας, θεωρώ ότι οι γεωπόνοι στα καταστήματα πώλησης γεωργικών εφοδίων, δεν εμπλέκονται σε τέτοια κυκλώματα, άλλωστε δεν συμφέρει και τους ίδιους. Το σίγουρο είναι ότι, αν πάρεις αυτό το σχοινί και αρχίσεις να το τραβάς, ποτέ δεν ξέρεις τι θα βρεις στο τέλος του και πού θα φτάσεις», λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ εξουσιοδοτημένος ελεγκτής του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης για τα γεωργικά φάρμακα, ο οποίος επιθυμεί να διατηρήσει την ανωνυμία του.

Ερωτηθείς δε, πόσο φθηνότερα είναι αυτά τα φάρμακα, ώστε το κόστος προμήθειάς τους να αποτελεί πραγματικό κίνητρο για τον αγρότη να τα χρησιμοποιήσει, παρά τις πιθανές παρενέργειες και για την ίδια του την υγεία, επισημαίνει ότι δεν υπάρχει ρητή απάντηση σε αυτό το ερώτημα. «Το μόνο που μπορώ να σας πω είναι ότι οι εισροές φυτοφαρμάκων αποτελούν, σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, ένα σημαντικό ποσοστό του κόστους παραγωγής για τον αγρότη, που υπολογίζεται σε περίπου 5%. Αν ένα φάρμακο είναι ακριβό και πρέπει να το χρησιμοποιήσει σε μεγάλη έκταση, το κόστος ανεβαίνει πολύ. Ως προς το πόσο φθηνότερα είναι τα παράνομα, δεν υπάρχει μια απάντηση, αυτό αποτελεί μια πολύπλοκη μαθηματική εξίσωση, που σχετίζεται με παράγοντες όπως η δοσολογία, η εφαρμογή και το αν το γνήσιο φάρμακο είναι ακριβό ή όχι», εξηγεί. Κατά τον ίδιο, τα αγροτικά εφόδια (σπόροι και φυτά, λιπάσματα και φυτοφάρμακα) συμμετέχουν συνολικά κατά 18% στο κόστος παραγωγής μιας μέσης γεωργικής εκμετάλλευσης στην Ελλάδα.

Προσθέτει ότι, σήμερα, η διακίνηση φυτοπροστατευτικών προϊόντων στην ΕΕ ορίζεται από τον Ευρωπαϊκό Κανονισμό 1107/2009, του οποίου ο εφαρμοστικός νόμος στην Ελλάδα είναι ο 4036/2012, ο οποίος προβλέπει τόσο διοικητικές, όσο και ποινικές κυρώσεις, για θέματα που σχετίζονται με την ορθολογική διαχείριση γεωργικών φαρμάκων. Κατά τον εξουσιοδοτημένο ελεγκτή του ΥΠΑΑΤ, ο νόμος είναι επίκαιρος και η εφαρμογή του στην πράξη από τους ελεγκτές ευχερής.

Βάσει στοιχείων για τις παραβάσεις του Ν.4036/2012, που το ΑΠΕ-ΜΠΕ άντλησε από την ιστοσελίδα του αρμόδιου υπουργείου, το 2018 εντοπίστηκαν 332 περιπτώσεις και επιβλήθηκαν πρόστιμα ύψους 426.070 ευρώ (έναντι 423 και 751.482 ευρώ αντίστοιχα το 2017), για θέματα χρήσης μη εγκεκριμένων φυτοπροστατευτικών προϊόντων, για ουσίες που δεν αναγράφονται σε ετικέτες, για υπέρβαση των μέγιστων επιτρεπόμενων ορίων υπολειμμάτων κ.ά.

ΑΠΕ-ΜΠΕ