Η Κυκλική Οικονομία στον Πρωτογενή Τομέα

Γράφει η Λίνα Τουπεκτσή, Γεωπόνος Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, μεταπτυχιακή φοιτήτρια Δημόσιας Διοίκησης ΔΙ.ΠΑ.Ε. με κατεύθυνση τον Πρωτογενή Τομέα

Η ΚΥΚΛΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟΓΕΝΗ ΤΟΜΕΑ

Καθώς ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξάνεται και η ζήτηση για τρόφιμα, ενέργεια και νερό πολλαπλασιάζεται, οι φυσικοί πόροι που είναι πεπερασμένοι, αδυνατούν να ανταποκριθούν σε αυτήν την αυξανόμενη ζήτηση.

Στο σημερινό μοντέλο της γραμμικής οικονομίας, οι πόροι ρέουν προς μια κατεύθυνση από την εξόρυξή τους στους παραγωγούς, τον καταναλωτή και τελικά στην απόρριψη τους. Περίπου 90 δις. τόνοι πρωτογενών πόρων εξορύσσονται και χρησιμοποιούνται κάθε χρόνο σε παγκόσμιο επίπεδο, με λιγότερο από το 10% να ανακυκλώνεται. Για να επιβραδυνθεί αυτή η εξάντληση των φυσικών πόρων και να μειωθεί η περιβαλλοντική ζημιά που προκαλείται, είναι αναγκαίο να επανεξεταστεί ο τρόπος με τον οποίο η κοινωνία τους καταναλώνει. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω μιας μετατόπισης της οικονομίας του «take-make-waste» προς αυτή που εστιάζει στην επαναχρησιμοποίηση και την ανακύκλωση.

Στον πρωτογενή τομέα το ήμισυ πλέον της γης χρησιμοποιείται για τη γεωργία με αποτέλεσμα το ένα τρίτο της παγκόσμιας δασικής κάλυψης να έχει χαθεί. Ως συνέπεια της αποψίλωσης των δασών επήλθε η απώλεια της βιοποικιλότητας και η καταστροφή των φυσικών οικοτόπων. Η δε κατανάλωση των παγκόσμιων πόρων γλυκού νερού έχει σχεδόν εξαπλασιαστεί τον περασμένο αιώνα με την γεωργία να  αντιπροσωπεύει περίπου το 70% των παγκόσμιων απολήψεων. Στην ανάπτυξη της συμβατικής γεωργίας οφείλεται επίσης η εντατική χρήση χημικών λιπασμάτων και συνθετικών φυτοφαρμάκων, τα οποία έχουν διαβρώσει την ποιότητα της γης.Η παγκόσμια χρήση χημικών λιπασμάτων αυξήθηκε από περίπου 12 εκατομμύρια τόνους το 1961 σε περισσότερους από 110 εκατομμύρια τόνους το 2018. Περίπου το ένα τέταρτο των παγκόσμιων εδαφών εκτιμάται ότι έχει υποβαθμιστεί ως αποτέλεσμα εντατικών γεωργικών πρακτικών (IPCC, 2019). Στην εντατικοποίηση της γεωργίας οφείλεται επίσης το 31% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Χωρίς αλλαγές στα σημερινά μη βιώσιμα συστήματα και πρότυπα κατανάλωσης, οι σχετικές εκπομπές CO2 θα μπορούσαν να διπλασιαστούν έως το 2050, σύμφωνα με την IPCC. 

Η κυκλική γεωργία στον αντίποδα εστιάζει στη χρήση ελάχιστων ποσοτήτων εξωτερικών εισροών, στο κλείσιμο των βρόχων θρεπτικών ουσιών, στην αναγέννηση των εδαφών και στην ελαχιστοποίηση των αρνητικών επιπτώσεων στο περιβάλλον. Η κυκλική γεωργία μπορεί να μειώσει τις απαιτήσεις σε πόρους και το οικολογικό αποτύπωμα της να συμβάλει στη διασφάλιση της μείωσης της χρήσης γης, των χημικών λιπασμάτων και των αποβλήτων, γεγονός που καθιστά δυνατή και τη μείωση των παγκόσμιων εκπομπών CO2. 

Η κυκλική γεωργία είχε εφαρμοστεί στις προβιομηχανικές κοινωνίες, όμως έχει απενεργοποιηθεί από την κυριαρχία της σύγχρονης γεωργίας που βασίζεται σε μεγάλης κλίμακας, μονοκαλλιέργειες και πρακτικές υψηλής έντασης. Η μετάβαση στην κυκλική γεωργία απαιτεί μεγαλύτερη έμφαση στην μικροκαλλιέργεια, που θα βασίζεται σε βιολογικές, μικτές και αγροδασοκομικές πρακτικές.

 Η κυκλική γεωργία είναι εντάσεως εργασίας σε σύγκριση με τη συμβατική γεωργία και μπορεί να συμβάλει επίσης στη μείωση της φτώχειας και στην επισιτιστική ασφάλεια και να δημιουργήσει νέες ευκαιρίες απασχόλησης, ιδίως για τις γυναίκες της υπαίθρου. 

Στην κυκλική γεωργία, όλα τα στάδια του συστήματος (καλλιέργεια, συγκομιδή, συσκευασία, μεταφορά, εμπορία και κατανάλωση) σχεδιάζονται με σκοπό την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης. Η ενσωμάτωση μικτής καλλιέργειας-κτηνοτροφίας και βιολογικής γεωργίας, ανακύκλωσης νερού και επαναχρησιμοποίησης λυμάτων, είναι βασικά συστατικά του συστήματος. 

Η κυκλική γεωργία είναι στενά συνδεδεμένη με την έννοια της μικτής καλλιέργειας που μπορεί να συνεπάγεται μια μετάβαση από τη μονοκαλλιέργεια στην καλλιέργεια ενός συνόλου αλληλεξαρτώμενων καλλιεργειών. Η ποικιλομορφία των καλλιεργειών συντελεί στη μείωση των εισροών, τη βελτίωση της γονιμότητας του εδάφους και την ενίσχυση της ανθεκτικότητας.Ο συνδυασμός καλλιεργειών με την κτηνοτροφία προσφέρει πρόσθετες ευκαιρίες για την εμβάθυνση της κυκλικής γεωργίας. Η παροχή τοπικών ζωοτροφών και κοπριάς αντί για εισαγόμενων εισροών μπορεί να συμβάλει στη μείωση των εκπομπών CO2. Οι μικτές κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις εξασφαλίζουν χαμηλότερο κόστος, είναι λιγότερο ευαίσθητες στις διακυμάνσεις της αγοράς και μειώνουν τα επίπεδα ρύπανσης από άζωτο.

 Η βιολογική γεωργία είναι ένας άλλος πυλώνας της κυκλικής γεωργίας, με στόχο την εξάλειψη της εξάρτησης από χημικά λιπάσματα, φυτοφάρμακα και πλαστικά. Τεχνικές όπως η αμειψισπορά, η καλλιέργεια κάλυψης, η πολυκαλλιέργεια κλπ. μειώνουν τη διαφορά απόδοσης σε σχέση με την συμβατική γεωργία. 

Η αγροδασοκομία, που νοείται ως η δενδροφύτευση σε συνδυασμό με καλλιέργειες ή βοσκότοπους, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της κυκλικής γεωργίας. Η δενδροφύτευση μπορεί να βοηθήσει στην αποκατάσταση της βιοποικιλότητας και να αυξήσει τη γονιμότητα του εδάφους αφού ενισχύει τη συσσώρευση οργανικής ύλης από τη φύση σε αποσύνθεση.

 Η ανακύκλωση του νερού άρδευσης αποτελεί επίσης σημαντικό μέρος της κυκλικής διαχείρισης. Η αξιοποίηση των λυμάτων στη γεωργία θα μπορούσε να ποτίσει επιπλέον 40 εκατομμύρια εκτάρια ή το 15% του συνόλου της αρδευόμενης γης, ενώ θα μπορούσε να μειώσει τη ρύπανση, να εξοικονομήσει ύδατα και να παρέχει πρόσθετους πόρους για την επαναφόρτιση των υδροφορέων.

 Εν κατακλείδι στόχος της κυκλικής γεωργίας είναι να καλλιεργήσουμε με τη φύση και όχι ενάντια σε αυτήν. Η εφαρμογή κυκλικών πρακτικών στον πρωτογενή τομέα θα είναι όμως βιώσιμη μόνο εάν ενταχθεί ως σημαντικό στοιχείο μιας στρατηγικής παράλληλα με άλλα εργαλεία που θα επηρεάσουν τη συνολική ζήτηση σε αστικό και εθνικό επίπεδο, όπως η μείωση της σπατάλης τροφίμων, οι αλλαγές στη διατροφή κλπ. Απαιτείται συνεπώς ένα ολοκληρωμένο σύνολο πολιτικών και δράσεων για την υιοθέτηση κυκλικών γεωργικών πρακτικών.